معماري مساجد

مسجد و جايگاه ويژه آن در اسلام
قبل از پرداختن به تحليل هنر در معماري مساجد، بد نيست كه راجع به اصل مسجد و قداست آن و جايگاه خاصش در اسلام و فرهنگ الهي مسلمين، قدري بحث‏شود.
مسجد، محل سجود و خضوع و كرنش بندگان خدا در پيشگاه‏«الله‏»است، جائي براي ايجاد رابطه با پروردگار و اظهار عبوديت و كوچكي در برابر ربوبيت و عظمت‏خالق هستي.
قداست مسجد، در همين رابطه متقابل‏«عبوديت عبد و ربوبيت رب‏»نهفته است.بنابراين، عظمتش هم در معنويت آن است، نه در ساختمان و بناي رفيع.
تلقي و قضاوت سطحي نگران، و استنباطشان از مسجد، اين است كه مسجد«ماذنه‏اي است‏براي اذان گفتن، و شبستاني براي نماز و حوضي براي وضو و محرابي جهت پيشنماز و منبري كه واعظ بر آن بنشيند...»
ولي، واقع امر اينست كه مسجد، كانون گرم زندگيساز و سعادت آفريني است كه جنبشهاي انقلابي از آنجا ريشه مي‏گيرد و وسيله و جائي است‏براي اصلاح باطن اجتماع، مسجد، مجلس شوراي هر محل است، محل عبادت است، مدرسه و اندرزگاه و كانون خيريه و مركز تربيت و تعاون اجتماعي است.پايگاه بسيج مردم و آگاه كردن آنانست.محل آشنا شدن به اسلام و كسب اعتماد مردم نسبت‏به يكديگر است.
در مسجد، روحاني با چشم دل، در گوشه محراب، مردم را به خدا مي‏خواند و زندگي‏ها را پاك مي‏سازد.علماء دين، از اين نهاد، بعنوان يك شبكه بي‏نظير و عظيم و گسترده و مردمي، جهت ارتباط و تبليغ و پيام رساني، با رنگ و محتوائي مذهبي، استفاده مي‏كنند.
مسجد، مقدس‏ترين، پاك‏ترين، سرنوشت‏سازترين و اجتماعي‏ترين مكان و موقعيت‏حضور مسلمين است.و به تعبير امام خميني مساجد سنگر است و بايد اين سنگرها را حفظ نمود.
«...مسجدها، اثري روشن در توجيه عمومي مسلمين دارد.مجمع‏هاي اسلامي است كه مردم را در سايه شعار«انما المؤمنون اخوة‏»جمع ميكند و مظهر وحدت و برابري مردم است.جائي كه برتري فقط با«تقوا»است.مسلمين در مساجد، كنار هم در يكجا مي‏نشينند و به نصايح اسلامي در خطبه‏هاي نماز جمعه و نماز عيد گوش مي‏دهند و يكديگر را مي‏شناسند.چه بسا كه مسلماني برادر ديني خود را جز در مسجد، جاي ديگري نمي‏بيند.اجتماع مسجد، سبب محبت و الفت دلها و تحكيم پيوندها و روابط و آگاه شدن از حال يكديگر و تبادل افكار در مسائل ديني و دنيائي و همدردي در غم و شادي يكديگر است.احكام اسلام و شرايع دين را در مسجد مي‏آموزند.پايگاه علم و عبادت و امر بمعروف و نهي از منكر و دميدن روح اخوت بين مسلمين است.»
با توجه به اهميت‏ياد شده، ساختن مسجد و آباد كردن و پرداختن بامور آن در اسلام، مورد تاكيد فراوان است.
از ميان انبوه روايات اسلامي، فقط اين نمونه را از رسول گرامي اسلام _ صل الله عليه و آله و سلم _ نقل كنيم كه فرموده است:
«من اسرج في مسجد من مساجد الله سراجا لم تزل الملائكة و حملة العرش يستغفرون له ما دام في ذلك المسجد ضوء من ذلك السراج‏»
يعني:هر كس در مسجدي از مساجد خدا چراغي بر افروزد، تا وقتي كه در آن مسجد، پرتوي از آن چراغ مي‏تابد، فرشتگان و حاملان عرش، برايش استغفار مي‏كنند.
از اين رو، هر كاري كه به رونق و جلاي مسجد بيفزايد و مركزيت آنرا تثبيت كند و به نظافت و طهارت و تميزي آن كمك كند و محتواي آموزشي و تربيتي آنرا غني‏تر سازد مورد تشويق اسلام است، و هر چه كه به آلودگي و بي اعتنائي و بي حرمتي بيانجامد و عامل غفلت و سرگرمي و دنيا زدگي گردد، مورد نهي و نكوهش‏مي‏باشد.دستورات و احكام مربوط به مسجد، به خوبي اين مسئله را روشن مي‏كند.
مسجد آباد كدام است؟
اولين مسجدي كه در اسلام ساخته شد مسجد«قبا»بود كه پس از هجرت پيامبر از مكه به مدينه، احداث گرديد.
زير بناي اساسي اين مسجد، «تقوا»بود. (لمسجد اسس علي التقوي من اول يوم...)
در قرآن كريم، نسبت‏به آباد كردن مساجد و ساختن آنها، آيه‏اي است كه مي‏فرمايد:
«مساجد خدا را، تنها كساني آباد مي‏كنند كه به خدا و قيامت ايمان داشته و نماز را برپا مي‏دارند، زكات مي‏پردازند و جز از خدا، از احدي نمي‏ترسند» . (انما يعمر مساجد الله من آمن بالله و اليوم الآخر و اقام الصلوة و آتي الزكاه و لم يخش الا الله...)
امام صادق _ عليه السلام _ هم در حديثي بيان فرموده است كه از جمله سه چيزي كه روز قيامت‏به خداوند شكايت مي‏كنند، يكي هم مسجد خراب و ويراني است كه اهل آن، در آنجا نماز نمي‏خوانند.
نماز نخواندن در مسجد، خرابي مسجد است، در مقابل، عمران و آبادي آن، به حضور فعال مردم براي عبادت و سياست در مسجد است.
پس، عمارت مسجد مورد توجه اسلام است و«مسجد معمور»و آباد، مطلوب دين.ولي چه مسجدي آباد است و كدام مسجد، ويران؟
آبادي مسجد، به نقشه مهندسي و مصالح ساختماني خوب و خرج زياد و شكوه ظاهري نيست.بلكه به اثر بخشي آنست، به استفاده صحيح از مسجد است.مهم، شكوه معنوي و جلالت و عظمت عرفاني و الهي آنست، نه كاشيهاي معرق و درها و رواقهاي بلند و سنگفرش‏هاي ظريف و قيمتي و در و پيكرهاي منبت كاري شده!...
آبادي مسجد، به آنست كه مركز معنويت و عبادت براي خدا و ايجاد رابطه با خالق باشد، آموزشگاه دين و حكمت و كانون برپائي شعائر دين باشد.مسجد، به پايگاه بودن براي امور مسلمين و معبد و مصلا بودن آباد است، و به علم و عبادت، به تواضع و عبوديت، به مركزيت‏حضور دينداران، به تدريسها و تعليم‏ها، به حلقه‏هاي آموزشي و درسي، به محافل ادبي و بلاغت و نقد، و به مجمع‏هاي علمي و اخلاقي بودن، معمور است.
آبادي مسجد، به نماز و به دعاست عمران وي از همت و اخلاص شماست آباد كن از نماز، تو خانه حق شكرانه نعمت كه خدا داده تو راست
آبادي مسجد، به بيان فقه و علوم اهلبيت در آنها، به ارشاد و امر بمعروف و نهي از منكر و دعوت به خير است، نه به كاشي و گنبد و تزئينات.
امام علي _ عليه السلام _ مي فرمايد: «زماني بر مردم مي‏آيد كه در ميان مردم، باقي نمي‏ماند از قرآن مگر نشانه‏اش، و از اسلام، مگر نامش، در آنروزگار، مساجدشان از جهت‏ساختماني آباد است ولي از جهت هدايت، خراب است‏».
پس، آبادي از نظر معماري، در حال خراب بودن محتوائي از جهت هدايت، سود و ارزشي ندارد.آنروز كه مسلمين به مساجد روي مي‏آوردند تا خدا را عبادت كنند و آداب اسلام را بياموزند و دين را فرا گيرند، مساجد، كوچك و ساده بود با ديواري به ارتفاع امت‏يك انسان.
مساجد امروزي در جهان اسلام، گر چه هم از جنبه تعداد، افزايش يافته و هم آبادتر است و خرج‏هاي زياد و هزينه‏هاي بيشتر دارد، ولي‏«مسجد رو»كم است و مساجد، كمتر در خدمت اهداف عظيم اسلامي مي‏باشد.يكي از محققان مي‏نويسد:
«...مساجد، كاخهائي براي افتخار نيستند، بلكه براي خضوع و خشوع و عبادت و بيان آداب اسلامي و مناجات و نيايش‏اند.عظمت مساجد، به زنده نگهداشتن آنها، با ياد خدا و امر بمعروف و نهي از منكر و ارشاد مردم براه مستقيم است، نه به ديوارهاي بلند و قبه‏هاي رفيع و ستون‏هاي برافراشته و گلدسته‏هاي سر بفلك كشيده...از همينجاست كه گرچه شكوه ظاهري و هنري و معماري مساجد افزايش يافته ولي در جان بيننده، آن هيبت و زيبائي و جلال را بر نمي‏انگيزد.مسجد پيامبر در صدر اسلام، با آن وضع ساده‏اي كه داشت، آن هيبت و عظمت معروف را دارا بود، بدون اينكه سادگي، از قدر و جلال آن بكاهد.در عين حال، هنر و زيبائي و تزئينات و شكوه معماري و عظمت‏بناي مساجد ديگر هم باعث‏بالا رفتن ارزش مساجد ديگر نشده است...»
البته، نبايد فراموش كرد:تقدس و محتواي مسجد بوده كه باعث مي‏شده است تا مسلمين به شكل ظاهري آن هم اهميت داده و در بناي مساجد با شكوه جهت استفاده‏هاي خوب، همت گمارند و اگر خراب و فرسوده، يا تنگ و كم ظرفيت مي‏شد، تجديد بنا و تعمير كنند يا بر وسعتش بيفزايند.خود عقيده ديني، بخصوص در زمينه ساختن و آباد كردن و بناي مساجد، نقش مهمي ايفا كرده است.
تزئينات هنري در معماري مساجد
مسجد الحرام و كعبه‏اي را كه حضرت ابراهيم _ عليه السلام _ بنيان نهاد، در آغاز، ساده بود و با گذشت زمان، به حالت امروزي تبديل شده است.
مسجد«قبا»و«مسجد النبي‏»هم كه در زمان حضرت محمد _ صل الله عليه و آله و سلم _ ساخته شد، يك چهار ديواري ساده، با ارتفاعي متوسط و حتي بي سايه‏بان بود سادگي از ويژگيهاي مساجد اوليه بود و مسجدهاي ساخته شده در مدينه و بصره و كوفه و مصر، از محراب‏هاي فرو رفته در ديوار، و از منبرها و ماذنه‏ها به شكلي كه بعدا رواج پيدا كرد خالي بود.
مسجد النبي، با گذشت زمان، رفته رفته وسعت پيدا كرد و تجديد بنا شد تا به صورت فعلي در آمد.
بساطت و سادگي در بناي مسجد، چيزي است كه از آغاز مورد توجه و تاكيد اسلام بوده است.
علي _ عليه السلام _ مسجدي را در كوفه مشاهده كرد كه كنگره دار ساخته شده بود فرمود:گويا اين، كنيسه يهود است!.و فرمود:مساجد بصورت ساده ساخته مي‏شود نه كنگره‏دار. كنگره‏دار بودن بناي مسجد در آن دوره، نسبت‏به وضعيت‏ساختمان‏ها، نوعي تجمل و تزئين محسوب مي‏شده است.
و نيز، در حديث است كه:«بما دستور داده شده كه شهرها، مزين و كنگره‏دار ساخته شود ولي مساجد، ساده.»
حديث ديگري است كه: «مساجد را بسازيد و آنها را ساده قرار دهيد.» و در احاديث ديگري، از علائم آخر الزمان، تزئين و آرايش مساجد بيان شده و آمده است كه:وقتي امام زمان قيام كند، مساجد كنگره دار را خراب مي‏كند.
البته منظور از تزئين و آرايش مسجد، كه ممنوع است، طلا كاري و زر اندود كردن است، نه معماري و كاشيكاري و بكار بردن دقت و هنر در بناي مساجد (آنگونه كه در طول قرنها در معماري مسلمين در مساجد معمول بوده و رايج است) .
مسجد، نبايد به صورت يك نمايشگاه عكس و نقاشي و موزه تزئيني در آيد.چرا كه اين، با روح عبادت خالص و قرب به حق، به سختي سازگار ميشود.
از امام صادق _ عليه السلام _ در باره مساجدي كه در آنها تصوير است، سئوال شد.حضرت پاسخ دادند كه:«آنرا خوش نمي‏دارم، ولي امروز، براي شما زيان و اشكالي ندارد.» شايد اشاره به رواج و گسترش معماري و تصويرهاي آن در مساجد باشد، كه در آن دوره، گسترش پيدا مي‏كرد و امام شرايط خاص آنروز را بيان مي‏كند.وقتي امر دائر باشد بين ترك مساجد و خالي شدن آنها يا رفتن به مساجد با آن خصوصيات و شرائط مكروه، طبيعي است كه ائمه، راضي به ترك مسجد و دوري از اجتماعات بخاطر يك مكروه نمي‏شدند.در عين حال، در اين حد كه در مساجد، نقش و نگار و هنرهاي ترسيمي و تجسمي بكار رود، مورد منع اسلام نيست، بخصوص اگر در زمينه آيات قرآن باشد.
در حديثي، نقوش پديد آمده با گچ و رنگها در طرف قبله مسجد بلا مانع بحساب آمده است.
از امام موسي بن جعفر _ عليه السلام _ مي‏پرسند از نماز خواندن در مسجدي كه در طرف قبله، قرآن يا چيزي از ذكر خدا نوشته شده، حضرت پاسخ مي‏دهد: «اشكالي ندارد.»و همچنين از مسجدي كه با گچ يا رنگ، در قبله‏اش نقش و نگار شده باشد سئوال شد.فرمود:«مانعي ندارد.»
كار برد نقوش و خطوط در زمينه آيات قرآن، بصورت غير مستقيم، عبادتگاه را به يك كانون تبليغ و ذكر تبديل مي‏كند.لطف اين قضيه در اين است كه بوسيله اين هنر ساده، قرآن و ياد خدا در متن زندگي و عبادت مردم مسلمان، همواره مطرح است و اين، اثر تربيتي دارد و پيوند زندگي و مذهب را مي‏رساند.
اظهار نظر«تيتوس بوركهارت‏»، هنرمند سويسي در اين باره چنين است: «تكرار كتيبه‏هاي ماخوذ از آيات قرآن كريم بر روي ديوارهاي مساجد و ساير ابنيه، انسان را ياد آور اين حقيقت مي‏سازد كه تارو پود حيات اسلامي از آيات قرآني تنيده شده و از لحاظ معنوي متكي بر قرائت قرآن و نيز نماز و اوراد واذكاري است كه از آن كتاب آسماني اخذ شده است.اگر بتوان فيضي را كه از قرآن كريم سرچشمه مي‏گيرد يك ارتعاش معنوي بخوانيم-و كلامي بهتر از اين براي تفسير آن نداريم-از آنجا كه اين نفوذ قرآني، هم معنوي و هم مسموع است‏بايد بگوئيم تمام هنر اسلامي بايد بالضروره اثر اين ارتعاش را داشته باشد..»
بي شك، تاثير معنوي اين گونه خط نوشته‏ها و كتيبه‏ها را نمي‏توان انكار كرد.نوعي تذكر و ياد آوري در اينگونه خطها نهفته است.در حديث موسي بن جعفر _ عليه السلام _ هم، حضرت، نماز خواندن در مسجدي را كه بر ديوار قبله‏اش آيات قرآن يا«ذكر الله‏»-هر چه كه ياد آور خدا باشد-نوشته شده باشد مجاز دانسته
حتي در روايات است كه:در خانه امام صادق _ عليه السلام _ دور تا دور خانه، همچنين در طرف قبله سجده گاهش‏«آية الكرسي‏»نوشته شده بود. و اين نوع نوشتن آية الكرسي بر دورادور ساختمان‏هاي بلندتر از هشت ذراع، بعنوان يك دستور از طرف ائمه، مورد تاكيد و تشويق بوده است.
شايد اين توصيه، روي اين نكته باشد كه با يادآوري وجود يكتا و زنده و حي و قيوم خدائي بر هستي، سيطره و احاطه و مالكيت دارد (مفهوم آية-الكرسي) بناهاي مرتفع، انسان را مغرور نسازد.
نقش عشق و محبت در اين معماري
با توجه به اينكه در آنچه بناي مساجد، نهي و تحريم شده، تذهيب و طلاكاري و«زخرف‏»است نه ظرافتكاري‏ها، بنابراين مسلمين در مورد پرداختن ظريفانه به بناي مساجد و آفرينش‏هاي هنري در معماري آن، مورد نكوهش نيستند.
محبت و ايمان و عشق مردم چنين خلاقيت و هنرنمائي‏ها را به ظهور و بروز مي‏رساند.اين نتيجه عقيده و ايمان است.تاريخ نشان مي‏دهد هر جا كه مذهب راه پيدا كرده و مردم با ايمان و خلوص كار كرده‏اند و چيزي را بعنوان اعتقاد ديني ساخته‏اند.سرشار از زيبائي‏ها و ظرافت‏هاي شگفت است.
گر چه ممكن است معمار و هنرمند به فرمان صاحب قدرت و امير و حاكمي‏كار كند، ولي عقيده قلبي او اين است كه‏«مسجد»مي‏سازد و«خانه خدا»بر پا مي‏كند.طبيعي است كه هنرمند مسلمان و خدا جوي نسبت‏به ساختن مساجد بعنوان اماكن مقدس و معبدهاي الهي از ذوق و احساس و هنر و ابتكار و خلاقيت‏خويش مايه مي‏گذارد و به هر صورت كه بتواند، در رونق و شكوه آن مي‏كوشد.در اينجا نقش انگيزه ايمان مذهبي، بسيار قوي و كارساز است.
عشق و ايماني كه بعنوان مثال نسبت‏به اولياء دين و پيشوايان مذهب در دل شيعيان و پيروان ائمه اطهار _ عليه السلام _ وجود دارد چه كارها كه نمي‏كند؟!...
وقتي كه مسلمانان، به پيشوايان دين و پرچمداران انسانيت و فضيلت و هاديان خلق به حق و خير و آزادي و طاعت‏خدا، آن اندازه ارج مي‏دهند كه براي بارگاهشان از جان و دل مايه مي‏گذارند و هر چه در توان دارند خرج مرقد پاكشان مي‏كنند، براي معبد و مسجد چرا نكنند؟!كه آنجا را خانه خدا مي‏دانند و مقدس‏ترين جا بشمار مي‏آورند.
اين، تجلي زلال ترين عشق و معرفت و خلوص بندگان در پيشگاه والاي‏«الله‏»و«اولياء الله‏»است.مردم مؤمن و حق باور، نسبت‏به هر چه كه خدائي باشد و در مسير پروردگار، ارزش و كرامت قائلند و عملشان عملي احترام آميز و ايثار گرانه و عاشقانه است.
به قول شهيد سيد رضا پاك نژاد:
«اگر به قريه‏هاي دور و ده‏هاي كشور ايران و بعضي نقاط ديگر برويد، از دور خانه‏هائي چند، خراب و خشتي، و در آن ميان، يك عمارت قشنگ و تميز مي‏درخشد، اگر بپرسيد از كيست؟جواب خواهيد شنيد:از حسين، و بنام‏«حسينيه‏».
و درباره عشق مردم به حسين _ عليه السلام _ مي‏نويسد:
«...مردم، عطشان ستايش آنكسي هستند كه لب تشنه با خود مقدار بسياري انرژي معنوي در دل خاك جاي داد و امروز، گنبدش چون آئينه مي‏درخشد كه درخشش آن چشم هر ستمگري را بسوزاند و هر ستمديده را مرهمي بر دل باشد.
در آنجا تربتي است گويا معدن مغناطيس كه افراد عاشق را كه قابل جذبند مانندذرات كوچك آهن بسوي خود جذب مي‏كند، آنجا مضجع مقدس سرباز فداكاري است كه رؤسا جمهور و پادشاهان، قبل از اينكه رسم سرباز گمنام و نهادن دسته گل معمول گردد، عصاره گل، بهترين عطر را آوردند و بوسيدند و بوئيدند و پاشيدند و آرزوي اين كردند كه كاش در برابرش جنگيده و اسلام را ياري ميكردند و كشته مي‏شدند....»
تلاقي‏«دين‏»و«هنر»در بناي مساجد
مسلمين، خود را نسبت‏به ارزش‏هاي مجسم شده در وجود ائمه، اينگونه وظيفه مند احساس كرده و از اولياء الله و بندگان خوب خداوند، تجليل و تكريم مي‏كنند، چرا كه تعظيم اين شعائر و تجليل از اين والا مردان و پيشوايان و شهيدان، گراميداشت‏حق و فضيلت و صدق و راستي است و تكريم عدل و آزادي و شرف و انسانيت...و چه كسي شايسته‏تر از آنان، براي نثار عاشقانه‏ترين و صادقانه‏ترين اخلاص‏ها و تواضع‏ها و تكريم‏ها؟!
در مورد خدا و خانه خدا نيز چنين است و پاك‏ترين احساس‏ها و زيباترين ايثارها نثار بارگاه او مي‏شود.
ما با اين واقعيت روبرو هستيم كه هنر توسط مسلمين، در بناهاي مقدس مساجد تا اندازه گسترده و عميقي جا گرفته و به كار رفته است و ذوق‏ها و خلاقيت‏ها در جهت رونق بخشيدن به مساجد، استخدام شده است.
بالاخره مساجد، خانه خدا است (و ان المساجد لله بنا بر يكي از تفاسير) و حديث امام صادق _ عليه السلام _ در اين باره گذشت.بنابراين، تا وقتي كه آباد ساختن و حلال بخشيدن به معبد مسلمين و مسجد اسلام، به روح توحيد و توجه به خدا ضرر نزند، نه تنها مذموم و نكوهيده نيست، بلكه تشويق هم شده است.
و از همينجاست كه مساجد، محل تلاقي هنر و مذهب و ميعادگاه بروز اين دو عنصر مي‏باشد.
در مورد نقش ايمان و احساس مذهبي و نثار زيبائي‏ها به آستان خداونددر بناي مساجد، به اين نقل توجه كنيد:
«....معمار مسلمان در روزگاران گذشته هر زيبائي را كه در اطراف خويش مي‏ديد، آنرا در خور عظمت و جلال خدا مي‏يافت.سعي مي‏كرد تا به هنگام فرصت، براي آن در مسجد، جائي باز كند.در بناي بسياري از مساجد، هنرهاي مختلف به هم در آميخته است. معماري، در توازن اجزاء كوشيده است نقاشي به نقوش و الوان كاشيها توجه كرده است، و خوش‏نويسي، الواح و كتيبه‏ها را جلوه بخشيده است، شعر، موعظه‏ها و ماده تاريخ‏ها را عرضه داشته است و موسيقي هم براي آنكه از ديگر هنرها باز نماند، در صداي مؤذن و بانگ قاري و واعظ، مجال جلوه‏گري يافته است.حتي صنعت‏هاي دستي هم براي تكميل و تزئين اين مجموعه الهي به ميدان آمده‏اند.فرش‏هاي عالي، پرده‏هاي گرانبها، قنديل‏هاي عظيم و درخشان، منبت كاري‏ها و مليله دوزي‏ها در تكميل زيبائي و عظمت مسجد، نقش خود را ادا كرده.بدين گونه مظاهر گوناگون فرهنگ و هنر اسلامي در طي قرن‏هاي دراز، چنان در بناي مسجد، مجال ظهور يافته است كه امروز، يك مورخ دقيق روشن بين مي‏تواند تنها از مطالعه در مساجد، تصوير روشني از تمدن و تاريخ اقوام مسلمان عالم را پيش چشم خويش مجسم كند. در طول نسلها و قرون، در فاصله آفاق مختلف، هنر اسلامي ملجائي پاكتر و نمايشگاهي امن‏تر از مسجد نداشته است و اشتراك مساعي اقوام و امم مختلف اسلامي در تكميل و تزئين مساجد، با وجود حفظ خاصيت‏هاي ملي و محلي، نوعي بي تعلقي را در معماري اسلامي سبب شده است كه البته با تمدن و فرهنگ پر تسامح اسلامي مناسبت تمام دارد و به هر حال، از مفاخر معنوي مسلمين بشمار است.البته غير از مساجد، ابنيه و آثار بسيار از تمدن اسلامي مانده است....»
با توجه به آنچه قبلا نسبت‏به سادگي مساجد گفتيم و اينكه مساجد، موزه و نمايشگاه نيست، شايد اين سؤال به ذهن بيايد كه مركزيت مسجد براي پرستش بي پيرايه خداوند، چگونه با اين هنر آفريني‏ها توافق دارد؟
بايد گفت:عبادت، تجسم عملي عقيده است، نماز هم همينطور.نماز كه شعاري از شعائر دين است، نمودار خارجي عقيده دروني به اسلام و بندگي خدا است.بنابر اين مساجد كه محل عبادت است، از عمق نهاد دين سرچشمه مي‏گيرد و اسلوب كلي آن بايد با متن مكتب، ناهمگون نباشد.
بي جهت نيست كه مسجد، «خانه خدا»بحساب آمده است.و بي سبب نيست كه ساختن و آباد كردن‏«مساجد خدا»، كار كساني شمرده شده كه به خدا و روز قيامت، باور داشته و عمل صالح كنند انما يعمر مساجد الله...توبه-18) پس مسجد، به متن مذهب و عقيده مرتبط است.
در واقع، اين اسلام نبود كه دعوت به تزئين مساجد و ساختن بناهاي مرتفع و معماري‏هاي شگفت و پر شكوه بنام مسجد كرد.چرا كه با توجه به فلسفه وجودي مسجد (خانه خدا، خانه عبادت و...) شكل مسجد اسلامي روشن است.
بلكه اين هنر بود كه مسجد را بعنوان ظرفي مناسب و زمينه‏اي مستعد براي بروز و تجلي و نمود پيدا كردن يافت.
و اين هنرمندان بودند كه روح تفاهم آميز مكتب را، در رابطه با هنر متعهد شناختند و به استقبال آن رفتند.
معماري مسجد
آنچه از مطالب گذشته بدست مي‏آيد، اينستكه مسجد در اسلام، بر مبناي سادگي و دوري از تجمل و تزئين استوار است و عظمت آن در سادگي است.درست است كه مساجد، سنگ زير بناي تمدن مسلمين است و با آئين جديد اسلام، همراه و هم جهت پديد آمده و شكل گرفته است، لكن تمدن مسلمين هم ويژگيهائي داشته و دارد كه به برخي از آنها در بحث‏«مدنيت و معنويت‏»اشاره شد. اين خصوصيات، در كيفيت و سبك ساختن مساجد هم اثر گذاشته است.
بعنوان مثال، از مستحبات مسجد، روباز بودن و نداشتن سقف است.مسجد پيامبر در آغاز چنين بود و بعدا بخاطر مقابله با ريزش باران يا تابش خورشيد، بر سر و روي نماز گزاران، سايه باني از شاخ و برگ نخل زدند.
بعضي از فقهاء، در بيان حكمت اين استحباب گفته‏اند:از جمله اسباب قبول نماز و استجابت دعا، نبودن حائل و مانعي بين نمازگزار و آسمان است.
گر چه بين خدا و بنده، هيچ چيزي حائل نيست و خداوند همه جا حضور دارد، ولي طبيعي است كه عبادت و دعا در زير آسمان، با دعاي در زير سقف فرق دارد و در فضاي باز و زير آسمان، انسان احساس قرب و معنويت‏بيشتري ميكند.
آنچه كه در ابتدا معمول بوده، داشتن حداكثر سايه بان و داربست مانندي همچون يك كپر يا خيمه بوده است و در زمان خلفاي بني اميه و بني عباس، سقفهاي تزيين شده پيدا شد، چيزي كه مورد كراهت ائمه بود و اشاره مي‏كردند كه:اگر قائم ما قيام كند اينگونه مساجد را از بين مي‏برد و در برخي از احاديث، بعنوان نكوهش از كار افراد دوره آخر الزمان و بيان اوصاف آن عصر، آمده است كه:خانه‏ها مي‏سازند و قصرهاي محكم بر پاي مي‏دارند و مساجد را آرايش مي‏دهند: (يبنون الدور و يشيدون القصور و يزخرفون المساجد)
آنچه كه در اينگونه احاديث، با تعبير«زخرف‏»بيان شده، منظور، تزئين به طلا و جواهرات است، نه هر تزيين ديگر.
از جمله مستحبات مسجد، مسطح بودن مناره با ديوار و سقف مسجد است.چرا كه مناره براي آن بوده كه مؤذن بر فراز آن رفته و اذان بگويد.بطور طبيعي بلند بودن مناره، با توجه به وضع خانه‏هاي آن روز-و امروز هم-موجب اشراف داشتن بر خانه‏هاي اطراف و در نتيجه، سلب امنيت و آسايش از همسايگان مسجد مي‏شده است و با بالاي ديوار و مناره رفتن، مردم در خانه‏هاي خود تامين نداشته و ندارند.
به يك نقل، توجه كنيد: «از جمله مكروهات، بالا بودن مناره از سطح مسجد است، زيرا بخاطر اشراف مؤذن‏ها به خانه‏هاي همسايگان، موجب اذيت اهل خانه مي‏شوند...»
آنچه روشن است اينكه مساجد اسلامي در آغاز، فاقد چيزي بنام مناره بوده و احداث آن، يك پديده ثانوي است و به صورت مرتفع و بر افراشته، كه از دور نمايان باشد، از جاي ديگر اقتباس شده است.
«مناره از بناي آتش پرستان است كه در بالاي آن، آتش مي‏افراختند، تا اهل شهر درخشش آنرا بنگرند و پرستش نمايند.سپس آن مكان را مسلمين براي اذان گفتن اختصاص دادند و نظير آنرا در مساجد ساختند.» بنا به نقلي ديگر:«در زمان پيامبر، مناره نبود و اذان بر بام مساجد گفته مي‏شد.حتي قبل از آنكه مسجد ساخته شود، اذان توسط بلال حبشي، بر پشت‏بام بلندترين ساختمان گفته مي‏شد.بعدا براي مسجد و اذان، مناره ساخته شد.»
شايد در همين رابطه اشراف بوده، آنچه كه از امام باقر _ عليه السلام _ در باره حضرت امير، نقل شده كه:به مناره بلندي گذر كرد و دستور به خراب كردن آن داد و سپس فرمود:مناره بالاتر از سطح مسجد نباشد. (ان عليا مر علي منارة طويلة فامر بهدمها، ثم قال:لا ترفع المنارة الا مع سطح-المسجد) .
در زمان‏«عمر بن عبد العزيز»، توسط او براي مسجد پيامبر، چهار مناره در چهار گوشه مسجد ساخته شد و ساختن مناره از زمان‏«وليد بن عبد الملك‏»به بعد، زياد شد.
به نقل همان كتاب:«اسلام از تزيين مساجد نهي كرده، زيرا هدف از ساختن مساجد، حفظ مردم در مقابل سرما و گرماست و تزيين مساجد، دلها را از روي آوردن به طاعت، باز مي‏دارد و خشوعي كه بمنزله روح عبادت است از بين مي‏رود.و از«البحر الزخار»نقل شده كه:تزيين حرمين (مدينه و مكه) با راي و نظر موافق علماء نبوده بلكه دولتمردان جبار، بدون اجازه گرفتن از اهل فضل، آنرا انجام داده‏اند و مسلمين و علماء هم، بدون رضايت‏سكوت اختيار كرده‏اند.و فقهاء گفته‏اند كه:صرف موقوفات در آرايش و تزئين مساجد با طلا و رنگ آميزي جايز نيست.»
بر بناي ساده و خشتي و چوبي مسجد زمان حضرت رسول، پس از وي، دگرگونيهائي افزوده گشت و نقش و نگار بر سنگ در ديوارها، و همچنين احداث ستونهاي سنگي داراي نقوش و سقفهائي مزين و آراسته پديد آمد.گر چه اين، جزء آن تزئين‏هاي ممنوع نبود، ولي در عين حال با اعتراض بعضي صحابه مواجه بود.و صاحب كتاب‏«فتح العلام‏»نقل كرده كه:«اولين كسي كه مساجد را تزيين كرد، «وليد بن عبد الملك‏»بود و بسياري از اهل علم بخاطر ترس از فتنه و آشوب، سكوت كردند.»
احداث‏«مقصوره‏»و محراب
به تدريج، مساجد از حالت‏سادگي خود بيرون رفت و از جمله چيزهائي كه در بناي مساجد احداث و ابداع شد، ساختن اطاقك‏ها و غرفه‏هائي بود بنام‏«مقصوره‏»يا«محراب‏»، براي نماز يا خطبه و سخنراني.
شكل آن غير از محراب‏هائي بود كه در مساجد كنوني موجود است.ساختن اين اطاقك‏هاي مخصوص خطيب و امام جماعت، كه اكثرا جنبه ايمني داشت و هنگام نماز و خطبه، نوعي فاصله با مردم ايجاد مي‏كرد، بدعتي بود كه حتي امير المؤمنين _ عليه السلام _ با آن مخالفت و مقابله مي‏كرد و حتي در احاديث آمده است كه آنحضرت، هنگام برخورد با چنين موضع‏هائي در مساجد، آنها را مي‏شكست و مي‏فرمود كه اينها شبيه قربانگاههاي قوم يهود است! (عن علي عليه السلام انه كان يكسر المحاريب اذا راءها في المساجد و يقول:انها كمذابح اليهود.)
آنچه كه در احاديث مكرري با عنوان محراب يا مقصوره آمده است و نهي شده، از اين قبيل بوده است.
محراب، كه به معناي محل جنگ، صدر مجلس و محل ايستادن امام جماعت در مسجد است، به معناي غرفه و اطاقك هم ميباشد. و محراب به اين معني، در زمان پيامبر نبوده و در عهد خلفاي بعد، از زمان عمر بن عبد العزيز به بعد ساخته شده است.و اگر در برخي روايات هم تعبير«محراب النبي‏»بيان شده، منظور محل نماز و مصلاي اوست.
«مقصوره‏»هم، اطاقكي است كه داراي يك دريچه است و مردم، از آنجا به پيشنماز نگاه مي‏كردند و عثمان، اولين كسي بود كه در مسجد، مقصوره ساخت.و اين، بدنبال كشته شدن عمر بود.و هنگاميكه عثمان خليفه شد، مقصوره‏اي كوچك ساخت كه داخل آن جاي مي‏گرفت و نماز مي‏خواند.
در اين رابطه بعنوان مثال، عمل‏«مروان بن حكم‏»، خليفه اموي، قابل ذكر است.وي، بدنبال حادثه سوء قصدي كه به او شد و كسي با چاقو به او زد و قصد ترورش را داشت و بالاخره دستگير و زنداني و پس از مدتي، اعدام شد، به فكر ساختن مقصوره‏اي محكم افتاد و مروان، اولين كسي بود كه در مسجد، مقصوره را با سنگهاي نقش و نگاردار ساخت و برايش دريجه قرار داد.معاويه هم بعد از ماجراي سوء قصدي كه به او شد، در مسجد، مقصوره درست كرد.
ظاهرا در مورد برخي از اينان، همچون معاويه، سبب اختيار اين مقصوره‏ها، شهادت علي _ عليه السلام _ و بعضي ديگر در مسجد و در اثناء نماز بوده است‏يا بخاطر نوعي اظهار بزرگي و جبروت بوده، بخاطر دور ماندن و پوشيده ماندن از مردم، كه اين مقصوره‏ها را ساختند تا هنگام نماز، داخل آن شده و از مردم، پنهان بمانند. در مورد اينگونه اطاقك‏هاي مشبك، به اين نقل هم توجه كنيد:
«...محراب و محاريب و مقاصيري در شرع، نهي شده كه بناي جبارين از ترس بوده و مامومين، آنرا درك نمي‏كنند.نخستين محراب را عثمان از خشت‏ساخت.بمنظور جلوگيري از خطر...گفته‏اند:مروان بعد از اينكه با كارد، مضروب شد، مقصوره‏اي مشبك در مسجد ساخت.همچنين معاويه در شام، پس از مضروب شدن از خارجي، براي حفظ خود مقصوره ساخت...
اينگونه محاريب و مقاصير و اطاقك‏هاي دربسته كه خلفا مي‏ساختند، حتي موجب بطلان نماز مي‏شود، در اين باره امام باقر _ عليه السلام _ ضمن بيان احداث آنها نظر داده است كه نماز اقتدا كنندگان به چنين كساني در اينگونه موارد، صحيح نيست:«هذه المقاصير انما احدثها الجبارون و ليس لمن صلي خلفها مقتديا بصلاة من فيها صلوة‏»
از كتب فقهي ديگري از جمله‏«مفتاح الكرامه‏»نقل شده كه اينگونه محراب‏ها مكروه است، چرا كه بگونه‏اي است كه بين نماز گزاران و امام جماعت از دو طرف فاصله و جدائي مي‏اندازد و مثل مقصوره مي‏شود.
گرچه اين بحث، مسئله‏اي فقهي است و چه بسا در شرائط مختلف، احكام متفاوت داشته باشد ولي از آنجا كه به كيفيت‏بناي مساجد و معماري آن‏ها مربوط مي‏شد در اينجا عنوان گرديد.
در زمينه تحولات ديگر در معماري مساجد و تحليل ابعاد هنر اسلامي در اين مورد، مباحث ديگري هم وجود دارد كه به فصل آينده موكول مي‏گردد.
تحولات تجمل گرايانه در بناي مساجد
با شكل گرفتن امت اسلامي در مدينه و تاسيس دولت اسلامي، پايه‏هاي مدنيت مسلمين روز به روز مستحكمتر شد و روي آوردن به‏«سواد اعظم‏»و شهرنشيني و خانه سازي و زيستن در كنار توده‏هاي عظيم مردم، مورد تشويق قرار گرفت و با گذشت زمان و گسترش دامنه اسلام و فتوحات مسلمين و تحكيم روابط با ديگران، هنر معماري اسلامي از كشورها و ملت‏هاي مختلف هم اقتباس كرده و از شيوه‏هاي بناي آنان بهره مي‏گرفت.
همچنانكه قبلا هم اشاره شد، نوع زندگي و شيوه حيات مردم، زمينه مساعدي براي شكوفائي هنرهاي معماري نبوده است.آثار سنگين ساختماني، به صورت چشم گيري وجود نداشته است.بنابر نقل‏ها:«قبل از اسلام، بعضي از قريه‏ها و شهرها و قلعه‏ها، در يمن، حجاز، حضرموت، بحرين و...برج و بار و وحصار داشته و حداكثر اينكه در داخل بعضي از خانه‏ها و قصرها و معبدها تصاويري بكار مي‏رفته است.گاهي هم در جاهائي چون يمن، سدهائي براي مشروب ساختن اراضي زراعتي يا آشاميدن مردم، احداث مي‏شده و افراد هم در شهرها بصورت قبيله قبيله مي‏زيستند.»
در دوره امويان، با رشد روحيه تجمل پرستي و كاخ نشيني حاكمان و اميران، نوعي رقابت‏با كليساهاي غرب مسيحي و قصرهاي حكومتي بيزانس و روم ايجاد شد و خلفاي بني اميه در ساختن قصرها و كاخ‏ها و قلعه‏ها و حتي مساجد، با استفاده از ابزار و امكانات و معماران، بناهاي عظيم و مجلل ساختند، با ايوانهائي بزرگ و ستون‏هائي كوتاه و بلند و محراب‏هائي شگفت و تزئيناتي اسرافي....هنر بيشتر در خدمت‏حاكميت‏ها و اطرافيان حكومت‏ها بود و فرمان خلفا و امرا در استخدام معماران هنرمند، هت‏ساختن مدارس، مساجد و قصرها نافذ بود و در ساختن مدارس و مساجد هم، انگيزه غالب، حك نام خليفه و امير و والي بر پيشاني ساختمان بود.
آن سادگي زندگي و بساطت‏حكومت و بي آلايشي مساجد، پس از چندي تغيير يافت و خلافت اسلامي به‏«سلطنت موروثي‏»مبدل گشت و روحيه عياشي و خوشگذراني و رفاه طلبي كه بر خلفاي نا لايق و حاكمان دنيا زده مستولي شده بود، آنان را به تقليد از تجملات ديگران واداشت.تا آنجا كه برخي از خلفاي اموي و عباسي، براي ساختن قصرها و معماري بناهاي پرشكوه، از ابزار و مصالح و سنگهائي كه از جاهاي ديگر مي‏آوردند و معماران و مهندسان و هنرمنداني از مصر و ايران و كشورهاي اروپائي آن روز را بكار مي‏گرفتند.
«...تا وقتي خلافت اسلامي در مدينه بود، خلفاي چهارگانه، مانند پيامبر، از اسراف و اتراف و هر چه كه مظهر اشرافيت‏باشد پرهيز مي‏كردند ولي وقتي خلافت در زمان معاويه به‏«دمشق‏»منتقل شد، معاويه ديد كه نياز به برپائي مساجدي پر شكوه و شامخ است كه از معابد بت پرستان و كليساي مسيحيان كمتر نباشد.»
به اعتراف و تصريح ديگر مشابه همين، در مورد نقش خلفا در عظمت دادن به بناي مساجد و قصرها، از زبان‏«ارنست كونل‏»توجه كنيد:
«...روي آوردن به ساختن مساجد بزرگ و قصرهاي بلند براي فرمانروايان مسلمانان، از زماني شروع شد كه خلافت اسلامي از مدينه به دمشق بدست معاويه، سر سلسله امويين منتقل شد.خلفاء چهارگانه پيش از او، به پيروي از پيامبر اسلام، از اتراف و اسراف و تجمل خودداري مي‏كردند.معاويه كه دمشق را پايتخت‏خود قرار داد تصميم گرفت كه مساجدي پر شكوه بسازد كه از معابد بت پرستان و كليساهاي مسيحيان كمتر نباشد و قصرهائي بنا كند كه درخشش و جلال آن در رقابت، از كاخ‏هاي بيزانس عقب نماند.از اين رو، طبيعي بود كه يك حركت پر شتاب و پر نشاط معماري شروع شد و مواد و مصالح و كارگر و معمار و هنرمندان را از همه جا دعوت كردند و استاد كاراني از سوريه و روم و ايران در آرايش و تزيين بناها به كار گرفته شد...و پس از سقوط بني اميه هم، جريان همچنان در روزگار بني عباس ادامه يافت، بخصوص در اسپانيا...»
نقلي ديگر:
«تاريخ هنر اسلامي نشان مي‏دهد كه پادشاهان و اميران زيادي از بزرگترين رواج دهندگان تصوير و نقاشي بوده‏اند.خلفاي اموي و عباسي، در قصرهائي كه در شام و سامرا مي‏ساختند از تصاوير و نقوش زيبا و رنگارنگ در ديوارها و سقف‏ها بكار مي‏گرفتند.» البته اينها بيش از آنكه نشانه تمدن متعالي مسلمين باشد، دليل دنيا زندگي و رقابت قدرتمنداني است كه بنام خليفه، مقدرات مسلمانان را در دست داشتند و«بيت المال‏»را به گونه دلخواه، خرج ميكردند.
به اين نقل قول هم دقت كنيد:
«...شيوه و اسلوب مسجد، بر اساسي كه در زمان پيامبر و خلفاء راشدين بود، باقي نماند بلكه همپاي شكوفائي تمدن اسلامي، دگرگون مي‏شد و دولت اموي بر اين مسئله همت گماشت كه ارزش و بها و جلوه مساجد، از معابد يهود و نصارا كه در مصر و شام بود، كمتر نباشد.اين بود كه اسلوب بناي مسجد، با سابق فرق كرد و به تناسب شرائط دولت جديد و ملت‏هاي صاحب تمدن و هنرهاي شكلي كه به اسلام رو مي‏آوردند، از عناصر جديدتري برخوردار مي‏شد...»
در مجموع، اين نقل قول‏ها نشان دهنده آن‏«تحول تجمل گرايانه‏»است كه در بناي مساجد بخصوص از طرف خلفاء و حكومت‏ها اعمال مي‏شد.
ابعاد ماورائي در هنر مسلمين
همچنانكه قبلا هم اشاره كرديم، گرچه عوامل گوناگوني در پديد آمدن آثار شگفت و پر شكوه معماري در جهان اسلام، دست‏به دست هم داده و اين عظمت‏هاي خيره كننده را آفريده است، ولي ذوق و ابتكار و عشق و محبت و انگيزه مذهبي مسلمين را نمي‏توان ناديده گرفت.اين بعد، از وراي همه اين عوامل، كه احيانا مورد تاييد هم نمي‏توانند باشند، خود را مي‏نماياند.
مهم، كشف آن راز نهفته در بطن اين آفرينش‏هاست.آن انديشه‏هاي ماورائي و احساسهاي عميق كه در ساختمان معابد و مساجد و كليساها و قبر سربازان گمنام و مزار اولياء الله و بناهاي كهن ديني وجود دارد، هرگز در خانه‏هاي ارزانقيمت‏بساز و بفروش، نيست. شناخت اين انديشه‏ها و احساس‏ها ارزشمند است.گاهي در يك بنا، يك تاريخ، تجسم پيدا مي‏كند.
بدون شك، آثار هنري مسلمين در زمينه‏هاي تصويري و تجسمي و معماري و خطوط هندسي و نقش و نگارها، از يك مايه غير مادي بر خوردار است و اين، از متن تفكر مذهبي و مايه‏هاي مكتب سر چشمه مي‏گيرد.چرا كه نگاه هنرمند مسلمان به هستي، با نگرش يك انسان مادي فرق مي‏كند.از اين رو، اين بينش معنوي، در«اثر»او هم اثر مي‏گذارد.در قسمت‏هاي آغازين، به اين مسئله مهم، يعني نگاه هنرمند و ديد او نسبت‏به آفرينش و خدا و انسان و تاريخ و زندگي و فلسفه حيات، و زاويه خاص نگرش به هستي و موجودات، اشاره كرديم.در اينجا مقصود اشاره به ظهور جلوه‏هاي معنوي و ماوراء ماديات در آن آفريده‏هاي هنري مسلمانان است.
در فصل‏هاي سابق، جمله‏اي را از«هربرت ريد»نقل كرديم كه گفته بود هنر شرقي راز خود را آهسته فاش مي‏كند.و نيز گفته بود كه براي درك كامل آن، بايد چشمان تازه‏اي بدست آورد و با نگاه تازه‏اي به دنيا نگريست.
شايد تعبير«آهسته فاش كردن‏»دقيق نباشد.زيرا مشخصه‏هاي هنر اسلامي و فضاي معنوي حاكم بر آن، در اولين برخورد، خيلي روشن، خود را مينماياند.مقايسه حالتي كه براي يك تماشاگر و باز ديد كننده از«موزه آستان قدس مشهد»با يك موزه علمي و تاريخي در كشورهاي اروپائي و غربي ايجاد مي‏شود، روشن كننده مسئله است.در اولي، انسان، احساس محيطي گرم و با صفا و پر از معنويت و خلوص مي‏كند و در دومي، خود را در محيطي سرد و بي روح، حس مي‏كند.
تبلور اين بعد در بناهاي ديني
اين مسئله است كه هنرمند در معماري خود، چه حالي و احساسي داشته، و در صدد بوده كه در بيننده اثر، چه احساسي را بيافريند؟ !
آيا مي‏خواسته كه ساختمان و بنا، بصورت يك شيئي تو خالي جلوه كند؟يا فضائي فراخ و گسترده و غير عادي به بيننده ارائه دهد؟! بيننده را در برابر يك شيئي مرموز و مبهم قرار دهد، يا كه او را با چيزي آشنا و فضائي روشن و مانوس مواجه سازد؟ و مساحت و زوايا بدانيم (كه البته چنين نيست) در مورد هنرمند مسلمان نميتوان اين را پذيرفت. فرض كنيم مسلمان هنرمندي در كار هنري يك مسجد مشغول است.تصور ذهني و احساس قلبي او اين است كه در محضر خدا است و روي خانه خدا و معبد مسلمين، كار هنري مي‏كند.طبيعي است كه انديشه‏هاي مذهبي و بعد ديني او در ساختن شكلها و پرداختن نقش‏ها اثر مي‏گذارد و سبك هنر او، از باورها و اعتقادات ديني‏اش متاثر گشته و از آنها الهام مي‏گيرد.
در يك مقايسه مي‏توان گفت:اگر نقاش غير مسلمان، كه نسبت‏به خدا، تصور خاصي داشته، سعي مي‏كرده كه آن تصور ذهني خود را در قالب يك مجسمه يا تصور يك چهره ابراز كند.از اين رو هنر تجسمي در معابد غير مسلمين ديده مي‏شده است.
ولي هنرمند مسلمان، به خدائي معتقد است كه يگانه و متعالي و ازلي و ابدي است، صاحب كمال مطلق است، بي مثل و مانند است، قابل توصيف و ادراك ذات نيست.
نتوان وصف تو گفتن كه تو در وصف نگنجي
نتوان شبه تو جستن كه تو در وهم، نيائي
«سنائي‏»
بنابراين، چنين خدائي، قابل تصوير و تجسيم نيست.در عين حال، اين خداي بزرگ و بي همتا، در ذهن هنرمند مسلمان جا دارد.اين باعث مي‏شود كه در نقوش ترسيمي خود، به صورت‏هاي ابداعي و شكل‏هاي انتزاعي روي آورد تا بتواند در قالب نقش و نگارها، يك مطلق را به شكلي هر چند ناقص، ابراز كند.البته كه غير ممكن است ولي زبانش و قلمش و هنرش، مطلق را آواز ميدهد و چنين رنگ و بوئي و چنين حال و هوائي دارد.
چنين ابديت و فضاي لا يتناهي كه شايد از مشخصه‏هاي هنر اسلامي باشد بي حساب و بدون توجه بوجود نيامده است، بلكه در ضماير مسلمان هنرمند وجود داشته كه متاثر از باورهاي الهي‏اش بوده است و آن ذات وحدت بخش و واحد مطلق را فرياد ميكرده است.حتي با زبان بي زباني.... مشخصه معماري اسلامي چيست؟
«معماري هندو، در عين حال كه خشن و پيچيده است، ساده و غني است، مانند يك كوه مقدس پر از غارهاي مخفي.در حاليكه معماري اسلام متمايل به روشني و وضوح و اعتدال و متانت است.»
«در معماري اسلامي، ماده سنگين و بي شكل، با حكاكي طرحهاي تزئيني و زخرفي و اسليمي و حجاري به اشكال مقرنس و مشبك، سبكي يافته، شبيه اشياء حاكي ماوراء مي‏شود و بدين وسيله نور بر هزار جهت تابيده و سنگ و گچ را مبدل به يك جواهر قيمتي مي‏سازد.طاقهاي مسلسل حياط‏«الحمراء»و برخي مساجد مغرب (مراكش و الجزيره و غيره...) يك احساس آرامش و صفاي كامل مي‏بخشد و بنظر مي‏رسد كه آنها از اشعه‏هاي درخشان نور، بافته شده است و در واقع، نور است كه به بلور مبدل شده است. انسان فكر مي‏كند كه ماده دروني اطاقهاي پيوسته، اصلا سنگ نيست، بلكه نور الهي است و آن عقل خلاق است كه بصورت اسرار آميزي در همه چيز منزل دارد.»
بر چسبي كه بر پيشاني آثار هنري و معماري و صنايع مسلمين مشاهده مي‏شود، عليرغم اختلاف مناطق و قرون، «اسلام‏»است و عامل مذهبي، نقشي چشمگير و مؤثر دارد.نقل آيات قرآن و تزئين ديوارهاي مساجد و مساكن خاص و حتي گاهي كاخ‏ها و همچنين ترسيم زيباي اسامي مقدس خداوند و اولياء دين و جملاتي از احاديث در بناهاي ديني و مساجد و مدارس، و نيز در جامه‏ها و سلاحها و ظروف و...نمودار اين تاثير گذاري عميق مكتب، در اثر هنري است.
كتيبه‏هاي پيرامون محراب‏ها و ديوارهاي داخلي مساجد، ياد آور-مضامين و مفاهيم نوشته‏هاست و تداعي كننده جلال خداوند و فيضان قدرت و رحمت و ربوبيت اوست.
در آثار مسلمين، روح توحيد، و انديشه وحدت گرا را به عنوان سرچشمه فياض و الهام بخش هنرمند مسلمان، مي‏توان يافت و مشاهده كرد.
همچنانكه قبلا هم اشاره شد، معماري هر قوم، جلوه گاه افكار و عقايد و فرهنگ آنان مي‏تواند باشد و آثار خلق شده هنري، آميخته‏اي از فنون گوناگون است و«آئينه‏اي از طبيعت و علم و اخلاق و تاريخ‏»است.به نقل يك نويسنده:«روسكين‏»، كليساي‏«سنت مارك‏»و نيز را كتاب معبد، و كاتدرال، «آمي نيس‏»را تورات سنگي مي‏نامد...مانند آنست كه ما نيز مسجد گوهر شاد را قرآن كاشي بناميم.آري اينها كلمات قصاري هستند كه يك دنيا معني و خاطره تاريخي را تجديد مي‏كنند...»
در مورد دخالت احساس و ايمان در آفرينش‏هاي هنري معماري، براي نمونه به مقبره‏«تاج محل‏»در هندوستان مي‏توان توجه كرد:
«....انواع زيبائيها در اين مقبره گرد آمده است.مثلا يك زيبائي اين بناي عظيم در ظرافت‏ستون‏ها و هلال طاقهاي آنست كه سنگيني و احساس وزن زياد را از بين برده است.آنرا سبك و آسماني نشان ميدهد.ديگر زيبائي خطوط مستقيم يا منحني يا شكسته و يا دندانه دار آنست كه بطرزي هماهنگ تربيت‏يافته، يعني هر يك، جواب ديگري را مي‏دهد.زيبائي مرمرهاي صاف و سفيد، لطافت و ريزه كاريهاي بسيار دقيق، كه براي ترسيم و تزئين آثار مذهبي بكار رفته، مانند گوهرهاي درخشاني كه بكار برده‏اند، دندانه‏ها و نوارهائي كه از مرمر بيرون آورده‏اند، گلهائي كه به تناسب از صدف، از مرجان، از عقيق يماني، از يشم بلغمي، از لعل كبود و از فيروزه خراساني با ظرافت‏خاصي ساخته‏اند، نمونه‏هاي بسيار جالب هنري مي‏باشند.
طراوت باغ و سايه روشن آن، عطر آگيني گلها و گياهاني كه بنا را محصور كرده و بر جلوه‏اش افزوده‏اند زيبائي خيره كننده‏اي دارد.
نمونه‏هائي از افكار بلند و زيباي اسلامي كه بر روي سنگها حك گشته‏اند در هر قسمتي نمايان است.مثلا بر در ورودي پر شكوه آن، چنين نوشته شده است:«پاكدلان مي‏توانند به بهشت‏يزدان در آيند»كه بقول خواجه، بهشت، نه جاي گنهكاران است.و يا بر سنگ مزار شاهزاده خانم كه در نهايت‏سادگي، فقط يك‏«الله اكبر»حك شده است، همان تاثرات جاوداني زيبا را ايجاد مي‏كند كه عبارت از شور انگيزي، عشق، زيبائي مرگ دليرانه، والائي همت و صبر براي فداكاري و وفاداري و تحمل شدائد و كوششهاي طاقت فرسا ب